بررسی گونه های نمایش سنتی در ایران و شیوه ی اجرایی آن ها
هرکدام از گونه های نمایش سنتی در ایران، بخشی از فرهنگ و تاریخ این کشور را شکل می دهند و بررسی آن ها، علاوه بر جنبه های هنری، از نظر جامعه شناسی و تاریخی هم ارزشمند است. در ادامه این مطلب به ویژگی های خاص و منحصر به فرد هر یک از این نمایش های سنتی اشاره خواهیم کرد:
گونه های نمایش سنتی در ایران
گونه های نمایش سنتی در ایران بازتابی از فرهنگ، باورها، و تاریخ غنی این سرزمین هستند و در طول قرن ها جایگاه ویژه ای در زندگی مردم پیدا کرده اند. این گونه های نمایشی، از نقالی های حماسی گرفته تا طنز سیاه بازی و نمایش های آیینی چون تعزیه، نه تنها لحظاتی از شادی و سرگرمی را برای تماشاگران فراهم می کردند، بلکه به انتقال ارزش ها، داستان ها و مفاهیم عمیق فرهنگی نیز می پرداختند.
با استفاده از موسیقی، رقص، آواز و گفتار، نمایش های سنتی ایران توانسته اند بسیاری از موضوعات اجتماعی، مذهبی و تاریخی را به زبان ساده و جذاب برای مردم بیان کنند و نقش مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ ملی ایفا نمایند. برای مطالعه معرفی کوتاهی از انواع گونه های نمایش سنتی در ایران و ویژگی آن ها با ما همراه باشید.
تعزیه
تعزیه به عنوان یک نمایش آیینی ایرانی، ریشه ای عمیق در فرهنگ سوگواری ایران دارد که بسیاری آن را به مراسم سوگ سیاوش پهلوان افسانه ای ایران باستان و پیشینه ای سه هزارساله نسبت می دهند. پس از ورود اسلام به ایران، این آیین سوگواری در قالب مراسمی مذهبی برگزار شد. اما این نمایش در دوران صفویه بود که با حمایت گسترده دولت، توانست رشد چشمگیری پیدا کند. تعزیه، با ترویج تشیع و برگزاری مراسم هایی چون روضه خوانی و حمله خوانی، محبوبیت و رواج بیشتری یافت.
تعزیه یکی از معروف ترین گونه های نمایشی سنتی در ایران است که داستان های عاشورایی را به صورت دراماتیک به تصویر می کشد. این نمایش به طور سنتی در محرم اجرا می شود و به دلیل حس همدلی و سوگواری در بین مخاطبان، فضایی خاص و معنوی ایجاد می کند. می توان گفت دوره ناصرالدین شاه، دوره ی اوج شکوفایی تعزیه بوده است. در سال ۱۳۰۴ هجری قمری با برپایی تکیه دولت به دستور ناصرالدین شاه، اجرای تعزیه جایگاه ویژه ای یافت و وارد عصر طلایی خود شد.
- هر شخصیت در تعزیه با رنگ خاص لباس و لحن مشخصی به نمایش درمی آید که ارزش های اخلاقی و مذهبی را برای تماشاگران روشن می کند. مثل پوشیدن لباس سبز برای شخصیت های مثبت و قرمز برای دشمنان.
- شخصیت ها و دیالوگ ها اغلب به صورت استعاری اجرا می شوند تا اشاره های عمیق تری به مفاهیم عدالت، مظلومیت و شهادت داشته باشند.
- موسیقی در تعزیه بخشی از روایت است و داستان را از طریق الحان و مقام های مختلف تقویت می کند.
- تعزیه دارای ساختار پیچیده ای است که می تواند هم زمان دو یا چند روایت را به شکل موازی به نمایش بگذارد.
اگه علاقه داشتی میتونی یه سر به این مطلب هم بزنی: داستان سیاوش و سودابه در شاهنامه
خیمه شب بازی
خیمه شب بازی یکی از گونه های نمایش سنتی در ایران است که در مناسبت هایی از جمله جشن نوروز اجرا می شد. در این نمایش، عروسک های کوچکی با اندازه هایی بین ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر، به سبک پوشش لباس ایرانی، در جعبه هایی به نام خیمه ظاهر می شدند. عروسک ها از پارچه یا چوب ساخته می شدند و عروسک های پارچه ای توسط عروسک گردان با دست حرکت داده می شد، در حالی که عروسک های چوبی به وسیله سیم یا نخ از بالا هدایت می شدند و به این ترتیب نمایش را زنده و جذاب می کردند.
- داستان های خیمه شب بازی اغلب از حکایات عامیانه، فولکلور و باورهای محلی الهام گرفته و به همین دلیل برای مخاطب جذاب و آشناست.
- عروسک ها معمولا شخصیت های اغراق آمیز و پرجنب و جوشی هستند که با طراحی منحصر به فرد و جزئیات در چهره، احساسات را به خوبی منتقل می کنند.
- نمایش خیمه شب بازی بر جنبه های کمدی و هزل آمیز تکیه دارد و با استفاده از حرکات غیرعادی و داستان های ساده و روزمره، موقعیت های طنزآمیز می سازد.
- عروسک گردان به طور مستقیم بر نحوه ادای کلمات و حرکات عروسک ها تسلط دارد و از این طریق احساسات و واکنش های خاصی را به تماشاگر منتقل می کند.
نقالی یا پرده خوانی
نقالی یا پرده خوانی یکی از کهن ترین گونه های نمایش سنتی در ایران است که از زمان گذشته در قهوه خانه ها، میدان های عمومی و دربارها اجرا می شد. در این هنر، نقال یا پرده خوان با صدایی پرطنین و حرکاتی نمایشی، به بازگویی داستان های حماسی، اسطوره ای و دینی می پردازد. داستان های شاهنامه، افسانه های ایرانی، رویدادهای تاریخی و وقایع مذهبی مانند عاشورا از جمله موضوعات مورد علاقه نقالان بوده اند و نقش مهمی در زنده نگه داشتن ادبیات کهن ایران داشته اند.
در پرده خوانی، نقال از پرده ای نقاشی شده استفاده می کند که صحنه هایی از داستان را به تصویر می کشد؛ این پرده ها اغلب نقاشی های رنگارنگی از جنگ ها، پهلوانی ها و حماسه ها را نشان می دهند. نقال با اشاره به این تصاویر، داستان را با هیجان و زبانی حماسی روایت می کند و مخاطب را با خود به عمق داستان می برد. او با تغییر لحن، چهره و حرکات بدن خود، به شخصیت ها جان می بخشد و به این ترتیب، روایتی زنده و جذاب از قصه ها ارائه می دهد.
- نقالی از بیانی قوی و لحنی حماسی استفاده می کند تا داستان های اسطوره ای را با تاثیر زیاد بر مخاطب بازگو کند.
- در نقالی تنها یک فرد با مخاطب در تعامل است و داستان را به طور مستقیم و بدون استفاده از صحنه و لباس خاص روایت می کند.
- نقالی بیشتر بر اساس داستان های شاهنامه، اساطیر ایرانی و حماسه های مذهبی انجام می شود و هدف آن زنده نگه داشتن این روایات است.
- پرده خوانی و نقالی به ویژه در میان مردم عادی و علاقه مندان به داستان های ملی و دینی جایگاه ویژه ای داشت
- این نمایش تاثیر بسیاری بر حفظ و انتقال داستان های کهن و فرهنگ عامه داشته است.
- نقالی در دوران صفویه و قاجار، به اوج خود رسید و تا امروز همچنان از ارزش های فرهنگی ایران محسوب می شود.
روحوضی یا تخت حوضی
نمایش روحوضی یا تخت حوضی یکی از گونه های نمایش سنتی در ایران است که معمولا در حیاط خانه ها و روی سکویی چوبی که گاهی روی حوض آب پوشانده شده با تخته قرار می گیرد، اجرا می شود. این نمایش در مراسم عروسی، اعیاد و مناسبت های شادی آور، به ویژه در دوران قاجار و پهلوی، محبوبیت داشت. اجرای آن فضایی شاد و طنزآمیز دارد و با شوخی ها، رقص ها، و آوازهای عامیانه همراه است.
در نمایش روحوضی، شخصیت های ثابت و معروفی مثل “سیاه” حضور دارند. سیاه، غلامی شوخ و حاضر جواب است که با لباس سیاه، زبان تند و طعنه آمیز خود، در ماجراهای داستان با اربابان و دیگر شخصیت ها درگیر می شود و موضوعات اجتماعی و حتی سیاسی را به شکلی طنزآمیز مطرح می کند. اجرای نقش ها در روحوضی بدون نیاز به دکور پیچیده و با لباس های رنگارنگ و موسیقی زنده انجام می شود، و بازیگران به صورت بداهه و با تعامل با تماشاگران، داستان را پیش می برند.
- روحوضی معمولا در حیاط خانه ها روی سکویی چوبی اجرا می شود که سادگی و اصالت محیط نمایش را به همراه دارد و تماشاگران نزدیک به بازیگران می نشینند.
- کاراکترهایی مانند سیاه، مرشد و زنانه پوش هایی که نمادهایی از اقشار مختلف جامعه اند و باعث طنزآمیزی موقعیت ها می شوند.
- این نمایش با استفاده از موقعیت های متداول در خانواده ها و جامعه، داستان هایی ساده اما پرمفهوم را به نمایش می گذارد که برای همه قابل درک و جذاب است.
- نمایش های روحوضی به تضادهایی همچون صداقت و دورویی، فقر و ثروت یا وفاداری و خیانت اشاره می کنند و رفتارهای اغراق آمیز کاراکترها این تضادها را بیشتر نمایان می سازد.
- از زبان عامیانه و جوک های روزمره استفاده می کند و بسیار به موقعیت ها و دغدغه های روزمره نزدیک است.
سیاه بازی
سیاه بازی یکی از گونه های نمایش سنتی در ایران و زیرمجموعه ی نمایش روجوضی است. در این نمایش، شخصیت اصلی غلام سیاه پوستی است که در نقش خادم ارباب ظاهر می شود و با حاضر جوابی و دست به آب دادن هایش موقعیت های طنزآمیزی را خلق می کند. سیاه بازی اغلب با نگاهی انتقادی و طنزآمیز به مسائل اجتماعی، سیاسی، عاطفی و حتی وقایع تاریخی می پردازد و با به کارگیری زبان عامیانه و حرکات کمیک، به موضوعات و مشکلات روزمره اشاره می کند. سیاه شخصیتی شوخ، حاضر جواب و زیرک است که با دیالوگ های طنز و انتقادی، به نقد مسائل اجتماعی می پردازد و درواقع صدای مردم است.
- سیاه بازی برخلاف بسیاری از نمایش های دیگر، وابستگی زیادی به واکنش مخاطب دارد و بازیگران با بداهه پردازی متناسب با فضای اجرا، جذابیت نمایش را افزایش می دهند.
- حرکات موزون و طنزآمیز همراه با نغمه های سنتی ایرانی، جذابیت سیاه بازی را بیشتر می کنند و فضای صمیمی تری را به وجود می آورند.
- این نمایش به جای انتقاد مستقیم، مسائل اجتماعی را از طریق طنز ظریف و رفتارهای اغراق آمیز بیان می کند.
کلام آخر
گونه های نمایش سنتی در ایران به دلیل پیوند عمیقشان با زندگی مردم و انعکاس مسائل جامعه، همواره از جذابیت و اهمیت خاصی برخوردار بوده اند. این هنرها، هرچند با ورود انواع مدرن نمایش ها و رسانه های جدید کمتر اجرا می شوند، اما همچنان بخشی از هویت فرهنگی ایران را تشکیل می دهند و در مراسم های سنتی و آیینی به حیات خود ادامه می دهند. بازشناسی و حفظ این میراث های نمایشی، می تواند به ما کمک می کند تا به انتقال و پایداری این هنرهای سنتی و ارزشمند ادامه دهیم.
