شرحی بر خدایان سه گانه هندو: برهما، ویشنو و شیوا
فرهنگ و اعتقادات هندوها ریشه در سنت های باستانی، متون مقدس و باورهای چندخدایی دارد. هندوئیسم یکی از قدیمیترین ادیان جهان است و به داشتن مجموعه ای پیچیده از آیین، مراسم و اساطیر مشهور است. در قلب این دین، مفهومی به نام “تریمورتی” یا ایزدان سهگانه قرار دارد که نماد سه نیروی اصلی جهان هستند: آفرینش، نگهداری، و ویرانی. در ادامه به شرحی از خدایان سه گانه هندو یعنی برهما، ویشنو و شیوا خواهیم پرداخت.
برهما: خدای آفرینش
در میان خدایان سه گانه هندو، برهما به عنوان خالق جهان شناخته می شود. او معمولا با چهار سر و چهار دست به تصویر کشیده می شود که هر کدام نمایانگر یکی از چهار ودا، متون مقدس هندوها، است. برهما اغلب بر روی یک نیلوفر آبی نشسته و یک کتاب و تسبیح در دست دارد. در افسانه ها آمده است که برهما از یک نیلوفر آبی که از ناف ویشنو روییده، به وجود آمده و سپس جهان را آفریده است.
داستانهای مختلفی درباره برهما وجود دارد، اما یکی از مهمترین آن ها حکایت کمرنگ شدن نقش او پس از خلق جهان است. در هندوئیسم، برهما به عنوان خالق جهان شناخته می شود، اما پس از آفرینش جهان، او نقش فعالی در اداره آن ندارد. این موضوع به چندین دلیل اساسی در اساطیر هندو و فلسفه آن بازمیگردد:
1. پایان وظیفه آفرینش: از میان خدایان سه گانه هندو، وظیفه اصلی برهما آفرینش جهان و موجودات آن است. پس از انجام این وظیفه، نقش او به پایان می رسد و ادامه مدیریت و نگهداری جهان به ویشنو (به عنوان نگهدارنده) و شیوا (به عنوان ویرانگر و دگرگونکننده) واگذار می شود. به همین دلیل، برهما در اداره روزمره جهان دخالت نمی کند.
2. تکبر و مجازات: در برخی از داستان ها آمده است که برهما پس از آفرینش جهان دچار تکبر شد و خود را بالاتر از دیگر ایزدان دانست. به عنوان مجازات برای این تکبر، او از پرستش و مشارکت فعال در اداره جهان محروم شد. به عنوان مثال، در یکی از داستان ها آمده است که شیوا او را به دلیل نافرمانی و تکبرش مجازات کرد و باعث شد که تنها به عنوان خالق شناخته شود، بدون اینکه نقشی در نگهداری یا ویرانی جهان داشته باشد.
3. دوره های زمانی کیهانی: در فلسفه هندو، جهان در دوره های زمانی عظیم شکل می گیرد و ویران می شود. وظیفه برهما تنها در آغاز هر چرخه زمانی است که جهان را از نو می آفریند. پس از این مرحله، وظایف اداره جهان به ویشنو و شیوا سپرده می شود، تا زمان بازگشت دوباره جهان به حالت آشفتگی که نیازمند آفرینش دوباره است.
اگه علاقه داشتی میتونی یه سر به این مطلب هم بزنی: همه چیز درباره پیدایش اساطیر
ویشنو: خدای نگهداری
ویشنو به عنوان نگهدارنده جهان، یکی از محبوب ترین و پرستش شده ترین خدایان سه گانه هندو است. او معمولا با رنگ آبی و چهار دست که در هر یک از آن ها یک صدف، یک دیسک، یک گرز و یک نیلوفر آبی است، به تصویر کشیده می شود. ویشنو بهطور مداوم جهان را از خطرات مختلف نجات می دهد و نظم و تعادل را حفظ می کند.
ویشنو با ده تجسد (آواتار) شناخته می شود که معروف ترین آن ها رام و کریشنا هستند. هرگاه جهان در خطر نابودی باشد، ویشنو به شکل یکی از این آواتارها در می آید تا شر را از بین ببرد و نظم را بازگرداند. ویشنو، یکی از ایزدان بزرگ هندو و بخشی از تریمورتی (سهگانه الهی)، در متون مختلف هندوئی بهویژه در پورانه ها و دیگر نوشته های مقدس مورد اشاره قرار گرفته است. پورانهها مجموعهای از متون مقدس هستند که تاریخ، اساطیر، و آموزههای دینی هندوئیسم را شرح میدهند. در پورانه ها، داستان های متعددی درباره ویشنو و تجلیات او آمده است.
همچنین در بهاگاواد گیتا که بخشی از مهابهاراتاست، نیز به ویشنو اشاره شده است. در این متن، ویشنو به عنوان کرشنا تجلی مییابد و آموزشهای عمیق فلسفی و معنوی را به آرجونا ارائه میدهد. گیتا یکی از مهمترین متون مقدس در هندوئیسم است که نقش ویشنو را به عنوان نگهدارنده و هدایتگر جهان برجسته میکند.
هرچند وداها بهطور مستقیم به ویشنو اشاره ندارند، اما در “ریگودا”، یکی از قدیمی ترین متون مقدس هندوئیسم، از ویشنو به عنوان یک ایزد قدرتمند و برجسته یاد شده است. این متون و آثار مختلف، جایگاه ویشنو را به عنوان یکی از مهم ترین ایزدان هندو تقویت کرده و او را در قلب آموزه ها و داستان های هندوئیسم قرار داده اند.
شیوا: خدای ویرانی و دگرگونی
شیوا، یکی از مهمترین ایزدان هندو معمولا به عنوان ایزد دوگانه شناخته می شود؛ او هم ویرانگر است و هم بازآفرین. این تنوع نقش ها او را به یک خدای پیچیده و چندوجهی تبدیل کرده است. او به عنوان نابودگر در تریمورتی (خدایان سه گانه هندو) قرار دارد، اما نابودی که شیوا نمایندگی می کند، بخشی از یک چرخه بازآفرینی است. نابودی توسط شیوا، برای پایان دادن به جهان نیست، بلکه مقدمه ای برای تولد دوباره و تجدید حیات است.
شکل و ظاهر شیوا
شیوا معمولا به صورتی آرام و عارف، با بدنی پوشیده از خاکستر، موی گرهخورده به شکل کوه، و چشمی سوم در وسط پیشانی به تصویر کشیده میشود. این چشم سوم نمادی از آگاهی بالاتر و قدرت نابودکننده اوست. او همچنین با مارهایی که گرداگرد گردنش پیچیدهاند، ماهی که به عنوان تاج او عمل میکند، و رودخانه گنگ که از مویش جاری میشود، به تصویر کشیده میشود. نماد سهشاخه (تریشول) و طبل دمبارا نیز از دیگر ویژگیهای نمادین او هستند.
اهمیت و داستانهای شیوا
داستانهای بسیاری در مورد شیوا وجود دارد که نشاندهنده قدرت و پیچیدگی شخصیت او هستند. یکی از معروفترین داستانها، رقص کیهانی شیوا (تاندوا) است. در این رقص، شیوا جهان را نابود میکند تا از نو خلق شود. این رقص نمادی از چرخه مداوم تولد، مرگ و بازآفرینی است که در قلب فلسفه هندو جای دارد.
داستان دیگر شیوا، سوماد مانترا (تولید شیره حیات) است. در این داستان، وقتی ایزدان و اهریمنان به دنبال اکسیر جاودانگی بودند، دریای شیر را بهم زدند. اما به جای اکسیر، زهر کشنده ای به وجود آمد که می توانست جهان را نابود کند. شیوا با نوشیدن این زهر جهان را نجات داد، اما آن زهر در گلوی او گیر کرد و باعث شد که گردنش آبی شود. از این رو، او به عنوان “نیلکانت” یا کسی که گردن آبی دارد شناخته می شود.
تأثیر شیوا بر اساطیر هندو
از میان خدایان سه گانه هندو، شیوا به عنوان یک خدای بزرگ و پیچیده، تاثیر عمیقی بر اساطیر و فرهنگ هندو دارد. او نماد گذر از دنیا و دنیای مادی به دنیای معنوی است. شیوا همچنین تجلی خشم و عشق، همزمان با تمرکز و آشفتگی، و مرگ و تولد دوباره است. او با جمعکردن نیروهای متضاد در یک شخصیت واحد، نشان می دهد که چگونه تقابل ها می توانند در هماهنگی با هم وجود داشته باشند و به تکامل و بازسازی منجر شوند. نقش شیوا به عنوان نابودگر در خدایان سه گانه هندو، نمایانگر این حقیقت است که هر پایانی، مقدمهای برای یک آغاز جدید است.
کلام آخر
این سه ایزد به عنوان تریمورتی یا خدایان سه گانه هندو شناخته می شوند و به شکلی نمادین سه نیروی اصلی جهان را در خود جای داده اند. برهما خالق، ویشنو نگهدارنده، و شیوا ویرانگر است، اما هر سه با هم در چرخه جهان نقش اساسی دارند و تعادل کیهانی را حفظ می کنند. این مفاهیم ایزدان هندو، نشاندهنده عمیق ترین باورهای هندوها درباره جهان، زندگی و طبیعت است.
