تحلیل کتاب سووشون از سیمین دانشور و مفهوم تاریخی آن
سووشون، اثر برجسته ی سیمین دانشور، نویسنده، مترجم و از اعضای کانون نویسندگان ایران است که جزو رمان های مدرن و تاثیرگذار ایرانی به شمار می آید. این رمان، زندگی مردم ایران را در یکی از بحرانی ترین دوره های تاریخ معاصر به تصویر می کشد و به خواننده، تصویری از اجتماع ایران در خلال جنگ جهانی دوم و پس از اشغال ایران توسط نیروهای متفقین ارائه می دهد. در ادامه این مقاله، به تحلیل کتاب سووشون از سیمین دانشور و مفهوم تاریخی آن خواهیم پرداخت.
کتاب سووشون از سیمین دانشور و مفهوم تاریخی آن
سووشون در دل خود انعکاسی از تجربه ی زیست نویسنده در دوران تاریخی مهمی از ایران را حمل می کند. سیمین دانشور، که دوران جوانی اش را در دوره ی پهلوی و درگیری های سیاسی و اجتماعی تجربه کرده بود، فضایی را به تصویر می کشد که بی شباهت به دوران خود او نیست.
داستان سووشون در بستر سال های جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط نیروهای متفقین روایت می شود. شخصیت اصلی این رمان زری (زهرا) است. او از طبقه متوسط جامعه بوده و همسرش یوسف، یک زمین دار مخالف اشغال و ظلم به مردم، به مرور به نماد مقاومت و مبارزه تبدیل می شود. یوسف در تلاش است تا مردم را از استثمار و فقر رها کند اما این مبارزات در نهایت به بهای جانش تمام می شود. زری، پس از مرگ یوسف به آگاهی و بصیرتی می رسد که او را به زنی محکم، شجاع و مقاوم تبدیل می کند.
ملی گرایی، مقابله با استثمار، هویت ملی و مقاومت در برابر بیگانگان از مفاهیم اصلی این رمان هستند. سیمین دانشور که خود از شاهدان دوران پرتلاطم تاریخ معاصر ایران بوده، در بسیاری از آثارش، به ویژه سووشون، ناامیدی و دل شکستگی خود را از وضعیت سیاسی و فرهنگی کشورش به تصویر کشیده است. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، سرخوردگی بسیاری از ایرانیان به ویژه روشنفکران از قدرت های خارجی و همچنین از سیاست های داخلی اوج گرفت.
دانشور نیز که از نفوذ غرب و از دست رفتن هویت ملی در برابر آن احساس انزجار می کرد، در کتاب خود این نگرش را با داستان پردازی زیبا بیان کرده است. در ادامه برای درک بهتر و تحلیل کتاب سووشون از سیمین دانشور، به معرفی شخصیت ها و نمادشان در این کتاب می پردازیم.
یوسف؛ نماد روشنفکر ملی و قهرمان مردمی
یوسف در سووشون به عنوان شخصیتی آرمان خواه، روشنفکر و خادم مردم به تصویر کشیده شده که آرزوهای بزرگی برای استقلال و آزادی کشور دارد. او به نوعی نمایانگر آن دسته از روشنفکران و نخبگان جامعه ی ایران است که نمی خواهند تسلیم استثمار بیگانگان شوند و به فکر ساختن آینده ای بهتر برای جامعه و مردم هستند. برخلاف بسیاری از خان های زمانه که در ازای منافع شخصی و رفاه، حاضرند به انگلیسی ها باج بدهند و به مردم خود پشت کنند، یوسف مقاومتی عمیق و جدی نشان می دهد تا منابع غذایی و دفاعی را تنها برای مردم شهر نگه دارد.
یوسف یک عقیده دارد و دائم آن را به همسرش، زری، گوش زد می کند: هرکس وظیفه ای دارد و او مسئول است که راه را برای آیندگان باز کند! این اعتقاد یوسف به آینده نگری و تلاش برای باقی گذاشتن میراثی پاک و افتخارآمیز است که به آرمان خواهی وی جهت می دهد. یوسف برخلاف دیگر خان ها، به مردمش توجهی ویژه دارد و خود را از آن ها جدا نمی بیند. او نه تنها از فروش آذوقه و منافعش به بیگانگان خودداری می کند، بلکه تا حدی فداکار است که در نهایت به دلیل مقاومتش و ممانعت از همکاری با انگلیس، جانش را از دست می دهد.
تصویری از سیاوش در آتش تحلیل سووشون از سیمین دانشور
پس از مرگ یوسف، عزاداری بزرگی در شهر به راه می افتد که سیمین دانشور آن را به مراسم سنتی سووشون تشبیه کرده است. این عزاداری نشان از اندوه ملی و یادبودی از فداکاری افرادی چون یوسف است که در راه آزادگی جان دادند. درواقع همانطور که یوسف آرزو داشت، پس از مرگش عده ای به خود می آیند تا در مسیر مقاومت در برابر ظلم و سرکوب قدم بردارند و به آزادی و آزادگی نزدیک تر شوند. تحلیل کتاب سووشون از سیمین دانشور نشان می دهد در اینجا، نویسنده یوسف را در قالب قهرمانان اسطوره ای و حماسی ایرانی همچون سیاوش می داند که ناجوانمردانه کشته شده است.
اگه علاقه داشتی میتونی به این مطلب هم سر بزنی: داستان سیاوش و سودابه در شاهنامه
استثمار ایران توسط انگلیس و نقش مستر زینگر
تحلیل کتاب سووشون از سیمین دانشور، به شکلی نمادین به مسئله ی استثمار و تسلط سیاسی-اقتصادی انگلستان بر ایران در دوره اشغال اشاره دارد. شخصیت مستر زینگر به عنوان یک تاجر و اشغالگر غربی، نماد بیگانگان و قدرت های استعماری است که تنها به دنبال غارت منابع و کنترل جامعه ایران هستند. زینگر در تلاش است تا تمام منابع غذایی را برای نیروهای اشغالگر تصاحب کند و عملا جامعه ی ایرانی را تحت فشار اقتصادی قرار دهد.
این تصویر از زینگر، به وقایع دوره اشغال ایران توسط نیروهای متفقین در جنگ جهانی دوم نزدیک است یعنی دورانی که انگلستان و شوروی، با هدف تأمین نیازهای جنگی خود، منابع ایران را به کار گرفتند و کشور را به وضعیت دشواری کشاندند. درواقع دانشور مستقیم به اصل مطلب می رود و داستان سووشون را با توصیف سفره عقد دختر حاکم آغاز می کند و نان سنگکی که پخته شده تا روی سفره قرار گیرد درحالی که در شهر و روستا مردم گرسنه و بیمار هستند. این تصویر نشانگر وخامت اوضاع ایران در آن دوره بود.
با این حال، چه در دوره زیست نویسنده و چه در دوره ای که داستان سووشون در آن اتفاق می افتد، وضعیت استثمار باعث نارضایتی عمیق مردم شده و در نهایت به رشد احساسات ضد غربی و تمایل به استقلال در میان روشنفکران و فعالان اجتماعی و سیاسی ایران می انجامد. در این فضا، زینگر که “پس از این همه سال زندگی در ایران هنوز فارسی نمی داند” و ” با اشغال ایران مشخص می شود یک فرد نفوذی بوده” نمادی از فشار و استثمار بیگانگان است که در تضاد کامل با قهرمانان ملی و مردمی، همچون یوسف، قرار دارد
زری: تقابل بین ترس و شجاعت
تحلیل کتاب سووشون از سیمین دانشور، روایتگر تعارض های درونی جامعه ی ایران در مواجهه با اشغال و غرب زدگی است. دانشور با شخصیت پردازی زری، در واقع بحران هویتی و تضادهای آن دوران را در برابر شرایط سیاسی ترسیم می کند. زری، که زمانی در دوران مجردی اش فردی شجاع و سرکش بود و حتی در برابر قوانین ناعادلانه ی مدیر مدرسه ایستادگی می کرد، اکنون در برابر دغدغه ها و نگرانی های مردان خانواده، بر سر دو راهی ترس از دست دادن آرامش خانواده یا شجاعت در پیگیری آرمان هایش قرار می گیرد.
زری که پس از ازدواج از نقش و شجاعت گذشته ی خود فاصله گرفته، در طول کتاب سعی دارد خانواده را از تنش دور نگه دارد. این موضوع تنها پس از مرگ یوسف تغییر می کند و زری بار دیگر قدرت خود را به یاد می آورد و با خودآگاهی بیشتر به مسیر مقاومت قدم می گذارد. اما سیمین دانشور بیشتر از آن که این تحول درونی زری را در عمل و رفتار او ظاهر کند، آن را در قالب یک تغییر ذهنی و روانی باقی می گذارد.
منظور از این حرف این است که زری در پایان داستان می داند باید ترس را کنار بگذارد و با استقامت بیشتری در راه ملی گرایی و استقلال طلبی گام بردارد. او می ایستد و می گوید هرطور شده باید مراسم عزاداری باشکوه و درخوری در شهر برای شوهر کشته شده اش برگزار گردد اما حتی این خواسته ی او هم تحقق پیدا نمی کند و یوسف به صورت پنهانی خاک می شود. با این حال به صورت لفظی به این تحول و درک می رسد که باید ترس را کنار گذاشت و مقاومت کرد.
سووشون؛ مراسم اندوه و مقاومت
سووشون، یا سوگ سیاوش، مراسمی سنتی در ایران است که برای گرامیداشت قهرمان ملی و اسطوره ای، سیاوش، برگزار می شود. سیاوش در اسطوره های ایرانی، نماد معصومیت، مقاومت و مظلومیت است و مرگ غم انگیز او همواره الهام بخش عزاداری و سوگ ملی بوده است. در باورهای ایرانی، سیاوش از سرزمین و مردمش در برابر ظلم و بی عدالتی دفاع کرد و به خاطر آرمان هایش جان خود را از دست داد. این مفهوم از مظلومیت و فداکاری در فرهنگ ایرانی با مرگ شخصیت هایی همچون یوسف در سووشون همخوانی دارد.
دانشور با تشبیه مرگ یوسف به سووشون، در واقع مراسم سوگواری را به نمادی از مقاومت و آرمان خواهی تبدیل کرده است. همان طور که سیاوش در افسانه ها برای مردم ایران به نماد مظلومیت و شجاعت بدل شد، یوسف نیز در رمان نمادی از روشنفکری ملی و ایستادگی در برابر ظلم و استثمار بیگانگان است. مراسم عزاداری یوسف در شهر نیز نمادی از این واقعیت است که اندوه مردم برای یوسف، در واقع اندوهی برای وطن و آرمان های از دست رفته شان است.
با تحلیل کتاب سووشون از سیمین دانشور متوجه می شویم که نویسنده با استفاده از این مراسم، نه تنها به میراث فرهنگی و آیینی ایرانیان ادای احترام کرده، بلکه پیامی سیاسی و اجتماعی قوی را نیز به مخاطبان خود منتقل کرده است. پیامی که لزوم ایستادگی در برابر ظلم و ضرورت حفظ هویت ملی را یادآور می شود.
