داستان ضحاک و نماد او در اسطوره های ایرانی

ضحاک ماردوش یکی از تاریک ترین و پیچیده ترین چهره های اسطوره ای در شاهنامه فردوسی است. البته در طول تاریخ ایران، ضحاک جایگاهی فراتر از یک شخصیت اسطوره ای پیدا کرده است به گونه ای که او را نمادی از پادشاهان ستمگر، حکومت های استبدادی و حتی نیروهای شیطانی در فرهنگ و ادبیات ایران دانسته اند. در ادامه به شرح داستان ضحاک در شاهنامه و معنی جایگاه و نماد او در ادبیات ایران خواهیم پرداخت.

ضحاک کیست؟

ضحاک، که در منابع کهن، اژی دهاک خوانده می شود، پادشاهی از تبار تازیان است که در اثر فریب و وسوسه اهریمن، دست به جنایات بزرگی می زند. او پسر مرداس، پادشاه نیک سیرت یمن بود اما برخلاف پدر، روحی تشنه ی قدرت داشت. اهریمن با حیله گری، ضحاک را به قتل پدرش ترغیب کرد و سپس او را به ستمگری و قتل کشاند.

ضحاک نه فقط در شاهنامه، بلکه در متون کهن ایرانی همچون اوستا و بندهش نیز حضوری پررنگ دارد. در اوستا، او با نام اژی دهاک (اژدهای سه پوزه) ظاهر می شود که دشمن اصلی فریدون، نماد نیکی و رهایی، است. این روایت در شاهنامه با تغییراتی ادامه می یابد و ضحاک از یک هیولای اسطوره ای به پادشاهی خون ریز تبدیل می شود که مردم را به نابودی می کشاند.

مشهورترین ویژگی ضحاک، دو مار روی شانه های اوست که به واسطه ی اهریمن بر بدنش ظاهر می شوند. این مارها نماد میل به قدرت، ظلم بی پایان و نیرویی اهریمنی اند که تنها با تغذیه از مغز جوانان آرام می گیرند. این استعاره ی تلخ، نشان دهنده ی چرخه ی خشونت و قربانی شدن نسل های جوان زیر سلطه ی استبداد است. در ادبیات مشروطه، برخی نویسندگان، ضحاک را تجسمی از حاکمان خودکامه ی دوران معاصر دانسته اند. همچنین، در فرهنگ عامه، نام ضحاک همچنان یادآور استبداد، ظلم و خیانت است.

معنی نام ضحاک

نام «ضحاک» در شاهنامه ریشه ای کهن دارد و از متون پیشازرتشتی و اوستایی سرچشمه گرفته است. این نام در منابع مختلف به شکل های متفاوتی آمده که هرکدام لایه ای از مفهوم این شخصیت را آشکار می کنند.

معنی در اوستا

در اوستا، ضحاک با نام اژی دهاک معرفی شده است. ” اژی” در زبان اوستایی به معنی مار یا اژدها و “دهاک” به معنای فریب، دغل کار و شرور تفسیر شده است. در نتیجه، اژی دهاک به عنوان یک موجود مارمانند شیطانی معرفی می شود که تجسمی از نیروهای اهریمنی است. در اساطیر ایرانی، این موجود دارای سه پوزه، سه سر و هزار چشم توصیف شده و نماد فساد و ستمگری است.

اگه به خرید کتاب ضحاک ماردوش علاقه داری میتونی از طریق این لینک اقدام کنی

معنی در دوره اسلامی

نام اژی دهاک در دوره ی اسلامی به ضحاک تغییر پیدا می کند. برخی پژوهشگران معتقدند که این تغییر ناشی از تحول زبان و ورود واژه های عربی به فارسی بوده است. اما معنای خود ضحاک چیست؟

برخی منابع بر این باورند که «ضحاک» از ریشه ی عربی “ضحک” به معنی خندان گرفته شده است، اما این تفسیر کمتر با ماهیت تاریک این شخصیت همخوانی دارد. دیدگاه دیگر، این است که ضحاک به معنای “کسی که بسیار می بلعد” یا “حریص و طمع کار” گرفته شده است. این معنا بیشتر با شخصیت ضحاک در شاهنامه همخوانی دارد، زیرا او فردی است که در برابر قدرت و وسوسه ی اهریمن تسلیم می شود و به نمادی از حرص و ظلم بی پایان تبدیل می گردد.

خلاصه داستان ضحاک در شاهنامه

داستان ضحاک در شاهنامه یکی از تاریک ترین و نمادین ترین بخش های این حماسه است که سقوط اخلاقی و استبداد را به تصویر می کشد. ضحاک، که در آغاز شاهزاده ای ساده دل بود، در دام اهریمن گرفتار شد و به تدریج به یک ظالم ویرانگر بدل گشت. در ادامه، داستان ضحاک را از فریب خوردن توسط شیطان تا سقوط سلطنتش شرح خواهیم داد.

داستان ضحاک ماردوش

وسوسه ی ضحاک و پیمان با اهمرین

داستان ضحاک اینگونه آغاز شد که اهریمن در قالب مردی موردقبول و خیرخواه برابر ضحاک ظاهر شد و با سخنان فریبنده ی خود در گوش او خواند که لیاقت تو شاهی است و می بایست به جای پدر، تو بر تخت شاهی تکیه زنی. ضحاک که آرام آرام وسوسه ی اهریمن در دلش جا می گرفت، از او کمک خواست تا پدرش، مرداس، را از میان بردارند.

پس از حیله گری اهریمن و کشته شدن مرداس، ضحاک به سلطنت رسید. این بار اهریمن در قالب یک آشپز به دربار ضحاک راه یافت و با پختن غذاهای لذیذ، او را شیفته ی خود کرد. وقتی که ضحاک به تنهایی با این آشپز اهریمنی رو به رو شد، از او خواست که هرچه آرزو دارد بیان کند تا برایش فراهم سازد. اهریمن، خوشحال از فرصتی که به دست آورده، از ضحاک خواست تا اجازه دهد او بوسه ای بر شانه هایش بزند تا بندگی خود را نشان دهد.

اگه به تهیه کتاب گزیده هایی از شاهنامه فردوسی علاقه داری، میتونی از طریق همین لینک اقدام کنی

ضحاک، بی خبر از عواقب این معامله، خواسته ی اهریمن را پذیرفت. اما پس از این بوسه، ناگهان دو مار سیاه از دوش هایش روییدند، مارهایی که هیچ راهی برای از بین بردن آن ها نبود.

حمله به ایران و برانداختن حکومت جمشید

مدتی بعد، اهریمن بار دیگر در هیبت یک پزشک ظاهر شد و به ضحاک گفت که تنها راه آرام کردن این مارها، تغذیه ی آن ها با مغز انسان است. ضحاک، که ابتدا موجودی فریب خورده بود، اکنون به هیولایی کامل تبدیل شده بود که برای بقای خود، جوانان را قربانی می کرد.

در همین زمان در ایران زمین، مردم از دست جمشید، پادشاه اسطوره ای ایران که خود در فساد و غرور غرق شده بود، به ستوه آمده بودند. ضحاک که فرصت را برای لشکرکشی و حمله به ایران مناسب دیده بود، دستور داد تا جمشید را به بند بکشند. سپس سپاه فراوانی آماده کرد و بدون هیچ مقاومتی، تاج و تخت ایران را از آنِ خود ساخت، دختران جمشید یعنی شهرناز و ارنواز را به اسارت گرفت و سلطه ی هزار ساله اش را آغاز کرد.

تعبیر خواب ضحاک

شبی ضحاک در خواب دید پهلوانی جوان از میان انبوهی از مردم پدیدار شد و با گرزی به شکل سر گاو بر سر او کوبید سپس او را به بند کشیده و در دل کوه دماوند رها کرد. ضحاک با فریاد وحشت از خواب پرید و از پیشگویان خواست تا کابوسش را تعبیر کنند. خواب گذاران با شنیدن خواب ضحاک، همه از ترس سکوت کردند تا یکی از آنها به حرف آمد و گفت:

پهلوانی به اسم فریدون از نسل جمشید تو را از پا در خواهد آورد و به جای تو بر تخت شاهی خواهد نشست.

پس ضحاک سریعا به سربازان خود دستور داد تا هر نوزادی از نسل جمشید به دنیا آمده را سر به نیست کنند.

اگه به تهیه کتاب شاهنامه بزرگ ایلخانی علاقه داری، میتونی از طریق همین لینک اقدام کنی

داستان ضحاک و کاوه آهنگر؛ آغاز قیام علیه ظلم

ضحاک که کاملا در مسیر تباهی افتاده بود، دستور داد هر روز دو جوان از شهرهای مختلف به قصر آورده و مغزشان برای تغذیه ی مارها بیرون کشیده شود. این فرمان، مردم ایران را به وحشت انداخت اما هیچ کس از این سرنوشت شوم در امان نبود. خانواده ها هر روز یکی از عزیزان خود را به دربار ضحاک می فرستادند و می دانستند که دیگر بازگشتی در کار نیست.

ترس و خفقان همه جا را فرا گرفته بود. مردم جرات اعتراض نداشتند، زیرا هر نوع سرپیچی از فرمان های ضحاک، به بهای جانشان تمام می شد. اما در میان این تاریکی، جرقه ای که از آتش کوره ی یک آهنگر برخاست.

داستان قیام کاوه آهنگر

کاوه، آهنگری ساده بود که مانند مردم دیگر در سختی زندگی می کرد. او که از ظلم حکومت بی نصیب نمانده بود، فرزندانش یکی پس از دیگری برای خوراک مارهای ضحاک گرفته و به قتل رسیده بودند. کاوه، که از دست دادن عزیزانش را تحمل کرده بود، حالا تنها یک پسر برایش باقی مانده بود و این بار، دیگر نمی خواست تسلیم شود. پس با دلی پر از خشم و کینه به دربار ضحاک روانه شد و فریاد برآورد که:

خروشید و زد دست بر سر ز شاه

که شاها منم کاوه ی دادخواه

یکی بی‌ زیان مرد آهنگرم

ز شاه آتش آید همی بر سرم

تو شاهی و گر اژدها پیکری

بباید بدین داستان داوری

که گر هفت کشور به شاهی تراست

چرا رنج و سختی همه بهر ماست؟

کاوه آهنگر که از مرگ پسرانش غمی بزرگ بر در دل داشت، از ضحاک و حکومتش فریاد شکایت سر داد. ضحاک دستور داد تا آخرین پسر کاوه را آزاد کنند درعوض او نیز کاغذی را امضا کند و گواهی بدهد که ضحاک پادشاه عادلی است. اما کاوه با خشم فراوان نامه را پاره کرد و به زیر پا انداخت.

کاوه آهنگر- داستان ضحاک در شاهنامه

او فورا پیشبند چرمی خود را که هنگام آهنگری بر تن داشت در هوا چرخاند و بر سر نیزه ای بست. این پیش بند ساده، پرچم قیام شد، همان پرچمی که بعدها به نام درفش کاویانی مشهور گشت. کاوه با این پرچم به خیابان ها رفت و مردم را به قیام دعوت کرد و خیلی زود، مردمان ستمدیده که دیگر چیزی برای از دست دادن نداشتند، به او پیوستند.

مرگ ضحاک؛ پایان دوران سیاهی

پس از قیام کاوه آهنگر، ندای آزادی در سراسر ایران پیچید. اما مردم برای پیروزی، به رهبری نیاز داشتند که بتواند در برابر ضحاک بایستد و این پادشاه اهریمنی را از تخت به زیر بکشد. این رهبر، کسی نبود جز فریدون، جوانی از نژاد جمشید که از کودکی در کوهستان ها پرورش یافته بود و تقدیری شگرف در انتظارش بود. فریدون، از همان لحظه ای که داستان حقیقت ظلم ضحاک را از زبان مادرش شنید، سوگند خورد که این پادشاه ستمگر را نابود کند.

اگه علاقه داشتی میتونی به این مطلب هم سر بزنی: داستان تولد فریدون در شاهنامه

او با شنیدن خبر قیام کاوه آهنگر، از جای برخاست و با ارتشی از جوانان و دلاوران آزاده راهی نبرد شد. فریدون، سپاهی عظیم را  که نه از قدرت درباریان، بلکه از دل همین مردم تحت ستم شکل گرفته بود، فراهم کرد. آهنگران، کشاورزان، جنگاوران، همگی به ارتش آزادی پیوستند.کاوه آهنگر با شنیدن خبر قیام فریدون، با ارتشی از جوانان و دلاوران آزاده، راهی کوهستان شد تا به پهلوان جوان برسد. به این صورت، دو نیروی آزادی بخش به یکدیگر پیوستند تا داستان ضحاک را برای همیشه پایان دهند.

داستان ضحاک و نبرد سرنوشت ساز

ضحاک، که سالیان قبل این اتفاق را در خواب دیده بود، با شنیدن خبر حرکت لشکر فریدون دچار وحشت شد. اما غرور و تکبرش اجازه نداد تا از این تهدید هراس به دل راه دهد پس ارتش خود را به سمت فریدون روانه کرد.

نبردی سخت میان دو سپاه درگرفت. سربازان ضحاک، که سال ها از روی ترس به او خدمت کرده بودند، با دیدن شجاعت فریدون و پیوستن مردم به قیام، روحیه ی خود را از دست دادند. یکی پس از دیگری فرار کردند و میدان نبرد، به قتلگاهی برای سپاه ضحاک تبدیل شد. در این میان، فریدون خود را به قلب میدان نبرد رساند. با گرز گاوسر خود، که نشان از گاو برمایه داشت، بر سر ضحاک فرود آورد. ضربه ای که اگرچه جان او را نگرفت، اما چنان سهمگین بود که دیگر قدرت مقاومت نداشت.

برای مطالعه بیشتر درباره داستان تولد فریدون در شاهنامه  و بزرگ شدن او توسط گاو برمایه، وارد لینک شوید.

لشکرکشی فریدون- داستان ضحاک در شاهنامه

سرانجام داستان ضحاک و اسارت در دماوند

فریدون، ضحاک را شکست داده بود، اما برخلاف آنچه انتظار می رفت، او را نکشت. بر اساس پیشگویی های کهن، ضحاک را نمی توانستند بکشند، زیرا مرگ او باعث برهم خوردن تعادل کیهانی می شد. در منابع دیگر ذکر شده که ندایی در گوش فریدون خوانده شد تا ضحاک را نکشد. از همین رو، فریدون تصمیم گرفت او را در بندی ابدی گرفتار کند.

پس ضحاک را با زنجیر بستند و در کوه دماوند که زندان ابدی او بود، رها کردند. با به بند کشیدن ضحاک، دوران تاریکی به پایان رسید. سرزمین ایران، که سال ها در وحشت و خونریزی غرق شده بود، بار دیگر روی آرامش و آزادی را دید. مردم، فریدون را بر تخت نشاندند و داستان ضحاک برای همیشه به نمادی از ستم و استبداد در فرهنگ ایرانیان ثبت گردید.